Kultura i istorija
Grad Zaječar je veoma bogat kulturno-istorijskim spomenicima a kao kulturni centar Timočke Krajine, ima veoma bogato iskustvo u organizaciji najrazličitijih vrsta manifestacija
Narodni muzej
Od 1951. godine o kultrurnoj baštini grada stara se Narodni muzej „Zaječar“. U okviru muzeja deluju: Arheološko odeljenje sa eksponatima i maketom Romulijane, Etnološko odeljenje sa eksponatima materijalne i duhovne kulture stanovništva Timočke Krajine iz XIX i XX veka i Odeljenje istorije umetnosti sa postavkom srpskog slikarstva šeste decenije.
Manastiri
Na obali Grliškog jezera , 14 km od Zaječara o davnim vremenima svedoči Manastir Sv.apostola Petra i Pavla. Ne zna se pouzdano kada je izgrađen i ko je ktitor a iznad ulaza stoji natpis da ga je 1804.godine dogradio i obnovio pop Radosav Živković, jedan od vodećih ustanika u ovom kraju. Crkva je manjih dimenzija pravougaone osnove. Ikonostas je rad nepoznatog slikara s kraja XIX veka. Manastir je u mraku turske vladavine bio istovremeno i bogomolja i obrazovna ustanova.
Radul Begov konak
U samom centru grada nalazi se Radul-begov konak, jedna od najstarijih građevina u gradu. Preciznih podataka o izgradnji nema, a prvi pisani podatak datira iz 1784.godine. Posle oslobođenja Zaječara od Turaka bio je u vlasništvu imućnog Radula Gligorijevića koji je u njemu živeo sa porodicom. Danas je Konak galerijski prostor Narodnog muzeja a na spratu je stalna postavka enterijera varoške kuće iz XIX veka.
Spomenici u gradu
Spomen česma – posvećena izginulim učesnicima oslobodilačkih ratova 1833. i 1876-1878. godine, obnovljena 1994. godine.
Spomenik izginulim ratnicima u Balkanskim i u Prvom Svetskom ratu – u samom centru grada, rad vajara Frana Menegela Dinčića, podignut 1928.
Spomenik Nikoli Pašiću, rođenom Zaječarcu.
Spomenik izginulim učesnicima Timočke bune 1883. godine – na Kraljevici, rad Antuna Augustinčića, podignut 1940.
Spomenik borcima palim u NOR-u i žrtvama fašističkog terora – “Vešala”, na Kraljevici, rad arhitekte Vladimira Veličkovića, otkriven 1971.
Spomen kosturnica palim borcima NOR-a i žrtvama fašističkog terora – na ulazu u gradsko groblje, delo arhitekte Radisava Živkovića, otkrivena 1951. a dograđena 1962.
Kazamati na Kraljevici – iz doba ratova sa Turskom.
Crkva Presvete Bogorodice
Zaječar je u crkvenom pogledu središte crkvene eparhije.
Do 1830.godine nije bilo crkve u Zaječaru. Za crkvene potrebe služila je manastirska crkva u Grlištu.
Prva crkvica, jedna poveća kapela za najnužnije crkvene obrede, podignuta je 1830.godine. Prva služba u obnovljenoj crkvi održana je 1832.godine, a o Uskrsu 1834.godine prvu službu držao je prvi episkop timočki Dositej Novaković. Ova crkva je srušena kada je sazidana nova.
Kada je knez Miloš posle oslobođenja prvi put obilazio oslobođene krajeve (8.7.1833.god.) zapazio je jako “zapustelo” stanje crkvenog života i verovatno je tada odlučio da odmah osnuje episkopiju timočku i da u Zaječaru podigne crkvu.
Građenje crkve Presvete Bogorodice počelo je u proleće 1834.godine. Knez Miloš je insistirao da se crkva što pre sazida I kako nije bilo dovoljno materijala u crkvu su uziđivani I stari nadgrobni spomenici. Oktobra 1834.godine crkva je bila gotova I pristupilo se njenom unutrašnjem uređenju. 23.decembra 1834.godine crkva je osvećena. Kasnije je crkva više puta opravljana I doziđivana. Ikonostas je izrađen I životopisan 1840.godine (Đorđe Bakalović iz Sremskih Karlovaca).
Nikola Pašić
Nikola Pašić (1845.g.), zaječarac po rođenju, tokom života se samo povremeno vraćao u rodni grad. Za Zaječar ga vežu detinjstvo i rano obrazovanje i kasnije Timočka buna.
Obrazovanje je sticao i u Negotinu, Kragujevcu, Beogradu i Cirihu. Imao je i zvanje građevinskog inženjera ali se nikada nije bavio ovim poslom.
U mladosti socijalista , revolucionar i zaverenik, u zrelim godinama beskompromisni borac za parlamentarnu vladavinu, u poznom dobu konzervativac.
Život i rad bili su mu vezani i za Obrenoviće i za Karađorđeviće. Za vreme Obrenovića Radikalna stranka i on kao njen vođa bili su uglavnom u opoziciji a retko na vlasti dok su za vreme Karađorđevića bili isključivo na vlasti a sporadično u opoziciji.
Prvo pojavljivanje u javnom političkom životu bilo je 1878.godine kada je bio izabran za narodnog poslanika zatim preko osnivanja Radikalne stranke 1881.godine, zaverenik i idejni vođa Timočke bune 1883.godine osuđen na smrt, bio u izgnanstvu, pomilovan 1889.godine. Posle abdikacije kralja Milana osvojio je sa svojom strankom izbornu pobedu, preuzeo vlast u Srbiji i formirao svoj prvi kabinet Vlade 1891.godine. Bio je i na funkciji predsednika beogradske opštine od 1896.g. do 1897.godine, diplomata-poslanik u Petrogradu 1893-1894.godine, a po završetku Prvog svetskog rata pregovarač je na Konferenciji mira u Parizu.
Život i delo Pašića u periodu od 1903. do 1918.godine neodvojivi su od istorijskih događaja sudbonosnih za srpsku državu i njen narod. Izašao je kao pobednik u Carinskom ratu sa Austro-Ugarskom 1906-1911 i omogućio proboj srpske privrede, osmislio je politiku “Balkan balkanskim narodima.
Zaječar je, pre Beograda, podigao spomenik svom sugrađaninu i to u godini kada se obeležavala godišnjica Pašićevog roeđnja. Nikola Pašić rođen je na Svetog Nikolu 19.12.1845.godine a spomenik je otkriven 16.12.1995.godine na dostojan način uz prisustvo predstavnika više ministarstava i državne uprave.
U Narodnom muzeju Zaječar nalazi se stalna postavka posvećena jednom od najvećih srpskih političara.
Hajduk Veljko Petrović
Hajduk Veljko Petrović rođen je u selu Lenovac kod Zaječara (pretpostavlja se oko 1780.godine) u bogatoj porodici Petra Petrovića koji je imao mnogo stoke i bavio se proizvodnjom i prodajom sira zbog čega je imao nadimak Sirenjar.
Mladi Veljko Petrović u mladosti je bio čoban i sluga. Još kao mladić odmetnuo se u hajduke kada je ubio dva Turčina koji su napali njegovu sestru. Najpre je otišao kod velikog odmetnika, bivšeg janjičara Pazvan-Oglua u Vidin, ali zbog svoje preke naravi morao je da pobegne iz Vidina kada je ubio dva Pazvandžijina momka. Od 1803.godine hajdukovao je u četi Stanoja Glavaša, a zatim kod vojvode Đuše. Njegova svojeglavost uticala je na neposlušnost, čak i prema Karađorđu.Sa vojvodom Đušom borio se za Beograd 1806.godine. 1807.godine postao je buljubaša i dobija dozvolu da pobuni Krivi vir i Crnu reku. U to vreme bio je poznat po svojoj hrabrosti, ali kao prek čovek nije bio mnogo disciplinovan zbog čega je često imao neprilika. 1810.godine odlikovan je zlatnim ruskim ordenom za hrabrost. Naročito se istakao u bici na Varvarinu kada je bio ranjen u levu ruku i zbog toga ostao malo sakat. 1811.godine postao je krajinski vojvoda i upućen u Negotin i Krajinu.
1813.godine razbio je grupu Turskih konjanika koji su ga napali kod sela Bukovča, nakon čega Turci napadaju daleko jačim snagama zbog čega se Veljko povlači u negotinske šančeve. U leto 1813.godine Turci opsedaju Negotin velikim snagama i 3000 Srba branilo ga je od ukupno 16000 turskih vojnika. Pomoć koju je Veljko tražio nije stigla, ponestalo je i municije pa je Veljko naredio da se po Negotinu sakupe predmeti od kalaja i da se rastope u puščana zrna, a u topove je naredjivao da se stavljaju taliri. Dan i noć je obilaziom šančeve, hrabrio svoje vojnike, popravljao ruševine…
Jedno jutro, oko 20.jula, posle dvadesetak dana odbrane, kada je obilazio šančeve pogodi ga topovsko djule kroz sred pluća.. Jedva da je mogao da izgovori samo: “Drž” i pao na zemlju. Njegov brat Milutin ga je isto veče zakopao kod Negotinske crkve a nakon njegove pogibije Turci su zauzeli Negotin i Krajinu. Ostale su zapamćene njegove reči:
“Glavu dajem Krajinu ne dajem!”
Ženio se dva puta. Prva žena bila mu je Marija, najmlađa sestra po majci Stanoja Glavaša ali se brzo raziđoše s obzirom da ona nije mogla da podnese hajdučki život Veljkov. Druga žena bila mu je Čučuk Stana za koju kažu da se borila protiv Turaka zajedno sa Veljkom i čak četiri rane zadobila. Posle Veljkove smrti Čučuk Stana se udala za grčkog junaka, kapetana Jorgaća. Sa Marijom imao je sina Radovana.
Spomenik Hajduk Veljku Petroviću postavljen je u Zaječaru, na putu prema Negotinu, u Negotinu je muzej posvećen ovom velikanu srpske istorije a u njegovu čast svake godine se u Lenovcu, selu u kome je rođen, održava manifestacija “Hajduk Veljkovi dani”.
Zoran Radmilović
Zoran Radmilović rođen je u Zaječaru 11. maja 1933. godine. Otac Momčilo bio je sudija a majka Ljubica domaćica. Deda po ocu Rihard Lang, bio je Nemac, železničar ali prelazi u pravoslavlje uzevši za ženu Zoranovu babu Stevku i uzima ime Radmilo (odatle Radmilović prezime kasnije).
Najpre je studirao pravo u Beogradu (po želji oca), potom studirao i na Arhitektonskom i Filološkom fakultetu.
Uz studije probao je glumačke sposobnosti u KUD “Ivo Lola Ribar”, a potom upisao i apsolvirao glumu na Akademiji za pozorište, film, radio i televiziju. Glumačku karijeru započeo je u Beogradskom dramskom pozorištu (1962—1968), u kome isprva nastupa u manje značajnim predstavama.
Godine 1964, zbog odustajanja Ljube Tadića, Radmilović uskače u naslovnu ulogu u Kralju Ibiju (na sceni Ateljea 212), predstavi koju pretvara – razotkrivajući potpuno izuzetnu glumačku nadarenost – u trijumf improvizacije (veliki uspeh ostvaruje i na gostovanjima u Parizu, Moskvi, Njujorku, Veneciji i dr.), u “svoju scenu” koja će trajati (zajedno s kasnijim Radovanom III Dušana Kovačevića) dve decenije.
Iako je ostvario niz uspelih uloga u pozorištu (stalni je član Ateljea 212 od 1968. godine do smrti), na filmu, televiziji i estradi, sve su one ostale u senci “uloge života” u Kralju Ibiju (čak i kad se radi o briljantnom ostvarenju – ulozi Molijera u istoimenom komadu M. A. Bulgakova, za koju je nagrađen Oktobarskom nagradom grada Beograda).
Na filmu je debitovao 1962. godine (Čudna devojka, Jovana Živanovića) i odigrao oko dvadeset uloga. Glavne je ostvario u filmovima Glineni golub (T. Janić, 1966), Ram za sliku moje drage (Mirza Idrizović, 1968), Pogled u noć (N. Stojanović, 1968), Paviljon 6 (L. Pintilije, 1978), Srećna porodica (Gordan Mihić, 1980).
Svoju poslednju 299 predstavu “Radovan III” je održao 9. juna 1985. godine uz velike bolove, ali opet uz njegovu veliku želju predstava je održana do kraja. Samo tri dana kasnije prebačen je u bolnicu iz koje se nije vratio. Preminuo je 21. jula 1985. godine, kremiran je, a njegova urna se nalazi u Aleji zaslužnih građana na Novom Groblju u Beogradu.
U znak sećanja I poštovanja prema velikanu srpske glume, u Zaječaru mu je podignut spomenik, ulica u kojoj je živeo nosi njegovo ime a svake godine održava se pozorišni festival “Dani Zorana Radmilovića”.
